İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı Ürünleri: Koşuk Türünün Özellikleri

Koşuk Türünün Özellikleri

• İslamiyet’in kabulünden önceki dönemde Türk topluluklarında görülen bazı törenlerde, insanların bir araya geldiği, etkileşimde ve paylaşımda bulundukları görülmektedir. Bu törenler sırasında koşuk şiir türü, şaman tarafından söylenmektedir. Koşuk şiir türü, aşk, tabiat ve yiğitlik konularını işleyen şiirlerdir.
• Koşuk örneklerini Kaşgarlı Mahmut’un Divânû Lugati’t-Türk adlı eserinde görmekteyiz.
• 7’li, 8’li veya 11’li hece ölçüsüyle ve yarım kafiye ile söylenen şiirlerdir.
• Kopuz denilen saz eşliğinde söylenen şiirlerdir.
• Koşuklarda kafiye düzeni aaab (abab veya abcb) –cccb –dddb … şeklindedir.
• Koşuklar, söyleyeni belli olmayan anonim ürünlerdir.
• Lirik bir söyleyişin esas olduğu koşuklar bu özelliği dolayısıyla halk edebiyatındaki koşmalara ve divan edebiyatındaki gazellere benzetilebilir.

Koşuk Örneği

Keldi esin esneyü ((Bahar) rüzgârı eserek geldi.)
Kadka tükel osnayu ((Ama bu rüzgâr) kar tipisine benziyordu.)
Kirdi bodun kasnayu (Halk soğuktan titreşerek (evlere) girdi.)
Kara bulıt kükreşür ((Gökyüzünde) kara bulutlar gürlüyor.)

Tümen çeçek tizildi (On binlerce çiçek sıra sıra dizildi.)
Bükünden ol yazıldı  ((ve düğüm halindeki) tomurcuklarından çözüldü.)
Üküş yatıp özeldi ((Belli ki yer altında) uzun süre yatmaktan sıkılmışlardı.)
Yirde kopa adrışur ((Şimdi, hepsi de) yerden biterek birbirlerinden ayrılıyorlardı.)

Okuduğumuz şiir, İslamiyet’in Kabulünden Önceki Türk Edebiyatı’nın Sözlü Dönemi’ne ait bir koşuk örneğidir. Metinde baharın gelişiyle doğada meydana gelen değişim, kelimelerle resmedilerek anlatılmıştır. O dönemde başka kültürler henüz Türk kültürünü ve dilini etkilemediği için dil sade ve millîdir. Metin dörtlükler hâlinde düzenlenmiş ve Türklerin millî ölçüsü olan hece ile söylenmiştir.

Keldi esin/ esneyü -  a 
Kadka tükel/ osnayu -  a 
Kirdi bodun/ kasnayu - a 
Kara bulıt/ kükreşür - b

…

Tümen çeçek tizildi - c 

Bükünden ol yazıldı - c  

Üküş yatıp özeldi - c  

Yirde kopa adrışur - b

Nazım birimi: dörtlük

Ölçü: 7’li hece ölçüsü 4+3 durak
Kafiye şeması: aaab, cccb…
Konu: Doğanın canlanması ve insanlarda uyandırdığı heyecandır.